در هر سازمان و شرکت، مفهوم مرخصی یکی از جنبه‌های حقوقی و کاری بسیار حائز اهمیت است. حق مرخصی نقش مهمی در ایجاد تعادل بین زمان کاری و استراحت کارکنان دارد و به عنوان یکی از حقوق پایه کارگران در قانون کار تعریف شده است. در این مقاله از وبلاگ وحید حاجی زاده، نقش مرخصی در قانون کار و نحوه محاسبه مرخصی به عنوان یکی از اصول اساسی حقوق کارگران مورد بررسی قرار خواهد گرفت. هدف این مقاله بررسی انواع مرخصی در قانون کار و روش‌های محاسبه مرخصی است که کارکنان بهره‌مندی از آن‌ها را تجربه می‌کنند. مفاهیم اصلی این مقاله شامل تعریف مرخصی و انواع مختلف مرخصی اعم از استراحت، بیماری، بارداری و… خواهد بود. همچنین، رویکردهای مختلف محاسبه مرخصی از جمله محاسبه بر اساس زمان کاری و حقوق پایه کارگران بررسی خواهد شد.
با آگاهی از این مفاهیم، کارفرمایان و کارکنان قادر به درک بهتری از حقوق و وظایف مربوط به مرخصی خواهند داشت و این مقاله به عنوان یک راهنمای جامع، توضیحات لازم برای ایجاد یک محیط کار سالم و تعاملی را فراهم خواهد کرد.
همچنین بخوانید: مساعده حقوق چیست و چگونه میتوان آن را درخواست داد
تعریف قانون مرخصی اداره کار
مرخصی (به انگلیسی: leave ) عبارت است از حقی که برای کارگر در ترک کار برای روزهای غیرتعطیل در نظر گرفته شده است و این حق (مرخصی) از دیرباز برای کارگر و کارمند به رسمیت شناخته شده و در قانون کار جمهوری اسلامی ایران مورد تأکید قرار گرفته است.
انواع مرخصی در قانون کار
مرخصی استحقاقی
مرخصی‌های سالانه یا مرخصی استحقاقی به حداکثر روزهایی که کارگر یا کارمند میتواند سرکار حاضر نشود گفته می‌شود، این روزها شامل مرخصی با حقوق و بدون حقوق می‌شود.
طبق قانون کار این مرخصی‌ها 5/2 روز در هر ماه است، اما به طور کل در طول سال 26 روز به عنوان مرخصی استحقاقی در نظر گرفته می‌شود که اگر کارگر از آن استفاده نکرده باشد، میتواند حداکثر 9 روز آن را به سال بعد منتقل کند، باقی روزها باید محاسبه و پرداخت شود. (برای کارمندان حداکثر 15 روز قابل انتقال است.)
مرخصی‌های استعلاجی
مرخصی استعلاجی نیاز به تشخیص پزشک دارد که پس از آن باید توسط پزشک معتمد یا کمسیون پزشکی تأمین اجتماعی تأئید شود، تا فرد بتواند از دستمزد سوابق کار و بازنشستگی خود استفاده کند.
طبق قانون مدنی اداره کار مرخصی‌های استعلاجی میتواند حداکثر 4 ماه باشد؛ اما اگر فرد بیماری صعب العلاج داشته باشد و نیاز به استراحت یک ساله یا بیشتر باشد کارگر بازنشسته می‌شود.
در قانون کار محدودیتی برای گرفتن مرخصی‌های استعلاجی برای کارگران پیش بینی نشده و به میزانی که پزشک معالج تجویز کند امکان استفاده از این مرخصی وجود دارد.
در مرخصی‌های استعلاجی اگر در هر نوبت کمتر از 7 روز یا در طول سال کمتر از 15 روز باشد، تایید پزشک معالج کفایت می‌کند، برای مرخصی‌ها 15 تا 60 روز باید مرخصی را پزشک معتمد تاییید کند و برای مدت بیشتر از 60 روز باید شورای پزشکی تأمین اجتماعی آن را تایید نماید.
مرخصی‌های استعلاجی کارمندان دولت نیز حداکثر 4 ماه است که در مورد بیماری صعب العلاج با تایید وزارت بهداشت محدودیت زمانی ندارد.
مرخصی ساعتی
یکی دیگر از انواع مرخصی‌ها، مرخصی‌های ساعتی می‌باشد. مرخصی‌های ساعتی میتواند جزئی از مرخصی‌های استحقاقی باشند، اما به جای گرفتن یک روز کامل ساعات مشخصی مرخصی میگیرید که اگر جمع مرخصی‌های ساعتی به 8 ساعت برسد یک روز کامل در نظر گرفته می‌شود.
مرخصی بارداری و زایمان
مرخصی زایمان برای بانوان کارمند بین 6 تا 9 ماه در نظر گرفته شده است که طبق ماده 67 قانون کار، بانوان برای این مدت نیز از سابقه و پرداخت بیمه بهرهمند میشوند. پدر فرزند هم میتواند از شرکت یا سازمان مربوطه 2 هفته مرخصی اجباری تشویقی با حقوق و دستمزد استفاده کند.
مرخصی زایمان میتواند قبل از تولد فرزند شروع شود، مثلاً مادر تصمیم می‌گیرد 6 ماه مرخصی قبل از زایمان و سه ماه بعد زایمان دریافت کند. این مرخصی فقط برای افرادی وجود دارد که دارای سابقه پرداخت حداقل 60 روز از بیمه تأمین اجتماعی باشند.
مرخصی پاس شیر
این مرخصی برای مادران شیرده است که در ماده 6 قانون کار یک ساعت مرخصی ساعتی با حقوق به مدت دو سال برای مادران و برای فرزند شیرخوار در نظر گفته می‌شود، زمان استفاده از این مرخصی باید ابتدا یا انتهای ساعت کاری باشد. یک ساعت ذکر شده برای یک فرزند است اگر مادر دو یا چند فرزند شیرخوار داشته باشد 2 یا چند ساعت برای او در نظر گرفته می‌شود.
مرخصی‌های ازدواج و فوت اقوام درجه یک در قانون کار
طبق قانون 73 کار، کارمندان در صورت ازدواج دائم میتوانند از 3 روز مرخصی با حقوق استفاده کنند، این 3 روز جزو 26 روز مرخصی استحقاقی حساب نمیشود و جدای از آن است. مرخصی ازدواج، قابل انتقال نیست.
در صورت فوت پدر و مادر، همسر و فرزندان نیز کارگر و کارمند میتوانند از 3 روز مرخصی با حقوق استفاده کنند که جزو مرخصی استحقاقی 26 روزه محسوب نمیشود و قابل انتقال نیز نمیباشد و تنها در زمان وقوع قابل استفاده است.
مرخصی بدون حقوق
در ایامی که کارگر و کارمند برای زمان طولانی قصد ترک محل کار را دارند، باید از مرخصی بدون حقوق استفاده کنند و در این شرایط هیچ سابقه و حقوقی برای او در نظر گرفته نمیشود، حداکثر زمان این نوع مرخصی 2 سال است.
در این مدت کارفرما موظف است جایگاه شغلی آن کارگر یا کارمند را حفظ کند. مشکلات خانوادگی، سفرهای طولانی، رسیدن به امور شخصی و گذراندن دوره آموزشی میتواند دلایلی برای گرفتن مرخصی بدون حقوق باشد.
کارمندان زنی که همسرشان در مأموریت هستند تا پایان مأموریت حداکثر به مدت 6 ماه میتوانند از مرخصی بدون حقوق استفاده کنند.
نحوه محاسبه مرخصی در قانون کار
برای تسویه یا بازخرید مرخصی از فرمولهای زیر استفاده می‌شود:
- در پایان دوره مالی و پایان سال باید روزهای غیرقابل انتقال محاسبه گردد و به کارگر پرداخت شود.
- نرخ بازخرید مرخصی براساس دستمزد روزانه و پایه حقوق است و ضریب ندارد.
- مرخصی‌های استفاده نشده با دستمزد سال جاری پرداخت می‌شود.
- نرخ مرخصی= تعداد روزهای مرخصی× (تعداد روزهای ماه که 30 یا 31 روز بوده) ÷ (حقوق پایه یک روز + بن کارگری + حق مسکن+ پرداختهایی اعم از ایاب ذهاب – هزینه غذا و …)
همچنین بخوانید: موارد خاتمه قرارداد کار کدم‌اند؟
نحوه محاسبه مانده مرخصی و بازخرید در قانون کار
کارمند میتواند مرخصی‌های استفاده نشده (به غیر از مرخصی ازدواج و فوت اقوام درجه یک) را به عنوان ذخیره به سال بعد منتقل کند، یا آنکه مبلغ آن را دریافت کند.
طبق ماده 66 قانون کار، کارگر میتواند حداکثر 9 روز و کارمندان حداکثر 15 روز از مرخصی سالانه خود را ذخیره کنند که قابل انتقال به سال بعد است، اگر مرخصی‌های استفاده نشده در پایان سال بیشتر از این مقدار باشد، طبق قانون مرخصی در قانون کار به شما مبلغ آن پرداخت می‌شود.
در صورت فوت کارگر میزان مرخصی باقی مانده او همراه با حقوق روزانه به ورثه پرداخت می‌شود، البته برای دریافت مبلغ مرخصی باید قانون وراثت طی شود، تعداد وراث و قیم آن‌ها کاملاً مشخص شود و مبلغ مرخصی طبق قانون به آن‌ها پرداخت شود.
نحوه محاسبه ماند مرخصی در قانون کار به شرح زیر است:
نرخ مرخصی = تعداد روزهای مرخصی× (تعداد روزهای ماه که 30 یا 31 روز بوده)÷ (حقوق پایه یک روز + بن کارگری + مسکن + پرداختهایی اعم از ایاب و ذهاب- هزینه غذا و …)
416 هزار و 65 تومان = 5 × (30 ÷ (1میلیون+850 هزار تومان+ 650 هزار تومان))
ماده 73 آیین نامه مرخصی‌ها بیان می‌کند: بازخرید مرخصی استحقاقی ذخیره شده با درخواست کارفرما در طول هر دوره 10 ساله خدمتی، فقط برای یک بار در هر دوره و در صورت وجود اعتبار و پس از تصویب در هیأت رئیسه موسسه بلامانع می‌باشد.
مؤسسه موظف است مرخصی بازخرید شده را از مجموعه ذخیره مرخصی استحقاقی کارمندان کسر نماید، در صورتی که فرد بخواهد با مجموعه قطع همکاری کند مرخصی‌های ذخیره شده او در طول یک سال استفاده نکرده باید محاسبه شده و به او پرداخت شود.
آیا مبلغ مرخصی به ورثه کارگر تعلق می‌گیرد؟
در صورت فوت کارگر میزان مرخصی باقیمانده وی بر حسب حقوق روزانه محاسبه و به ورثه آن پرداخت می‌شود. البته برای دریافت مبلغ مرخصی باید مراحل قانونی وراثت طی گردیده و تعداد وراث و یا قیم آن‌ها کاملاً مشخص باشد و مبلغ مرخصی طبق قانون به آن‌ها پرداخت می‌شود.
البته اگر روزهای ذخیره داشته باشد در غیر این صورت چیزی به ورثه تعلق نخواهد گرفت و در صورت از کارافتادگی کارگر و یا بازنشستگی یا تعطیلی کارگاه میزان مرخصی‌های باقیمانده محاسبه و به فرد پرداخت می‌شود. پرداخت مبلغ تعطیلی کاری در این مواقع به صورت جداگانه صورت نمی‌گیرد بلکه در کنار محاسبه سایر حق و حقوق کارگر این موضوع هم بررسی و محاسبه شده و به مجموع طلب شخص افزوده می‌شود.
سئوالات متداول
- مرخصی سالانه 26 روز است یا 30 روز؟
براساس ماده 64 ق.کار مرخصی با استفاده ازمزد و احتساب چهار روز جمعه، جمعا یک ماه است. بعنوان مثال وقتی فردی از اول ماه تا پایان ماه مرخصی می‌گیرد این مدت یک ماه است ، یعنی چهار روز جمعه دریک ماه است و به طورخالص 26 روز است. پس رویه استفاده ازمرخصی بصورت خالص 26 روز است. - ماده 74 قانون کار مدت مرخصی استعلاجی چیست؟
بر اساس 74 قانون کار، مدت زمانی که فرد از مرخصی استعلاجی استفاده می‌کند، در صورتی که سازمان تامین اجتماعی موضوع را تایید نماید، جزء سابقه کاری فرد محسوب می‌شود و در زمان بازنشستگی کارگران، ملاک عمل قرار می‌گیرد. - نحوه محاسبه ذخیره مرخصی کارکنان دولت به چه شکلی است؟
در صورتی که یک کارگر و یا کارمند مقداری ذخیره مرخصی داشته باشد، در بسیاری از موارد شرکتی که کارمند در آن جا مشغول به کار است و یا کارفرمایی که اقدام به عقد قرارداد با کارگر نموده است، در پایان هر سال همزمان با تسویه حساب با کارگران خود اقدام به محاسبه روزهای باقی مانده از مرخصی آن ها می‌کند و مبلغ معادل آن را با توجه به مزد روزانه تعیین شده در قانون پرداخت خواهد نمود.