نداشتن قرارداد دورکاری چه پیامدهایی دارد؟ بررسی چالش‌های کارفرما و کارمند

نداشتن قرارداد دورکاری چه پیامدهایی دارد؟ بررسی چالش‌های کارفرما و کارمند

در سال‌های اخیر، دورکاری به یکی از پرکاربردترین شیوه‌های همکاری میان کارفرمایان و کارکنان تبدیل شده است. بسیاری از کسب‌وکارها به‌ویژه پس از دوران کرونا، بخشی از نیروهای خود را به‌صورت دورکار مدیریت می‌کنند. با این حال، هنوز هم تعداد زیادی از کارفرمایان و حتی کارمندان، این همکاری را بدون تنظیم قرارداد دورکاری رسمی و مکتوب آغاز می‌کنند — اشتباهی که ممکن است بعدها هزینه‌های سنگینی از نظر حقوقی و قانونی به‌دنبال داشته باشد.

در قانون کار ایران، روابط کاری بدون قرارداد مکتوب هرچند در ظاهر ممکن است ساده‌تر به نظر برسد، اما در واقع یکی از پرریسک‌ترین شیوه‌های همکاری است. نبود قرارداد مشخص، نه تنها باعث ابهام در وظایف، ساعات کاری و میزان حقوق می‌شود، بلکه در صورت بروز اختلاف، اثبات حق و حقوق هر یک از طرفین را نیز دشوار می‌کند.

در این مقاله از وبسایت وحید حاجی زاده کارشناس قانون کار، به‌عنوان یک کارشناس حوزه روابط کار و منابع انسانی، بررسی می‌کنیم که نداشتن قرارداد دورکاری چه پیامدهایی برای کارفرما و کارمند دارد، چه چالش‌هایی از نظر قانون کار ممکن است ایجاد شود، و چطور می‌توان با تدوین یک قرارداد شفاف و استاندارد از بروز این مشکلات پیشگیری کرد.

قرارداد دورکاری

قرارداد دورکاری نوعی از قرارداد کار است که در آن، کارگر یا کارمند وظایف شغلی خود را به‌جای حضور در محل کار، از راه دور انجام می‌دهد. در این نوع همکاری، ارتباط میان طرفین معمولاً از طریق ابزارهای دیجیتال مانند ایمیل، پلتفرم‌های سازمانی یا نرم‌افزارهای مدیریت پروژه برقرار می‌شود.

از نظر قانون کار ایران، قرارداد دورکاری تفاوت ماهوی با سایر انواع قراردادهای کار ندارد؛ یعنی همچنان باید شامل مواردی مانند شرح وظایف، ساعات کار، میزان حقوق و مزایا، نحوه پرداخت، شرایط خاتمه همکاری و تعهدات طرفین باشد. تنها تفاوت اصلی، محل انجام کار است که به‌جای محل فیزیکی شرکت، در منزل یا مکان دلخواه کارگر انجام می‌شود.

این نوع قرارداد برای مشاغلی که نیاز به حضور فیزیکی ندارند — مانند طراحی، پشتیبانی آنلاین، تولید محتوا یا تحلیل داده — بسیار کاربردی است. با این حال، در صورت نبود قرارداد مکتوب و دقیق، دورکاری می‌تواند زمینه‌ساز اختلافات پیچیده‌ای در حوزه‌ی مسئولیت‌ها، ارزیابی عملکرد و پرداخت حقوق شود.

همچنین بخوانید: همه چیز درباره قرارداد دورکاری در قانون کار | نکات حقوقی و الزامات قانونی

پیامدهای نداشتن قرارداد دورکاری برای کارفرما

دورکاری اگرچه به ظاهر روشی ساده، منعطف و کم‌هزینه برای مدیریت نیروهاست، اما نبود قرارداد مکتوب میان کارفرما و نیروی دورکار می‌تواند در عمل به یکی از پرریسک‌ترین تصمیم‌های مدیریتی تبدیل شود.
از دید قانون کار، هر فردی که در مقابل دریافت مزد، برای دیگری کار انجام می‌دهد، مشمول حمایت‌های قانونی کارگر محسوب می‌شود. بنابراین حتی اگر کارفرما هیچ قرارداد کتبی‌ای تنظیم نکرده باشد، رابطه کاری از منظر قانون وجود دارد و در صورت بروز اختلاف، به نفع کارگر تفسیر خواهد شد.

در ادامه، مهم‌ترین پیامدهای نداشتن قرارداد دورکاری برای کارفرمایان را بررسی می‌کنیم:

۱. عدم امکان اثبات حدود وظایف و تعهدات

وقتی شرح وظایف، زمان‌بندی انجام کار یا محدوده مسئولیت‌ها در قرارداد قید نشده باشد، در صورت بروز اختلاف، کارفرما امکان اثبات قصور یا کوتاهی کارگر را ندارد. به‌عنوان مثال، اگر نیروی دورکار کاری را با تأخیر تحویل دهد یا کیفیت آن پایین باشد، بدون مستندات مکتوب نمی‌توان او را موظف به جبران خسارت یا کاهش پرداخت کرد.

۲. الزام به پرداخت مزایا و حقوق معوق حتی بدون مستندات

در صورت شکایت کارگر، هیأت تشخیص اداره کار معمولاً به نفع کارگر رأی می‌دهد، مگر اینکه کارفرما بتواند با مدارک کتبی ثابت کند که همکاری موقت، پروژه‌ای یا خارج از چارچوب کار دائم بوده است.
نبود قرارداد باعث می‌شود کارفرما ملزم به پرداخت حق بیمه، سنوات، مرخصی، اضافه‌کاری و سایر مزایای قانونی شود، حتی اگر در عمل چنین توافقی نداشته باشد.

۳. افزایش ریسک در پرونده‌های اداره کار

کارفرمایی که قرارداد مکتوب ندارد، عملاً در مراجع حل اختلاف کار، فاقد مدرک دفاعی معتبر است.
در چنین شرایطی، اظهارات کارگر مبنای تصمیم‌گیری قرار می‌گیرد و معمولاً تمام ادعاهای او از قبیل ساعت کار، میزان حقوق، یا حتی تاریخ شروع همکاری پذیرفته می‌شود.
در بسیاری از پرونده‌ها، همین بی‌توجهی به تنظیم قرارداد باعث شده کارفرما موظف به پرداخت چندین ماه حقوق و مزایای معوق شود، در حالی که هیچ سابقه‌ی واقعی از چنین پرداختی وجود نداشته است.

۴. مشکلات بیمه و مالیات

طبق ماده ۱۴۸ قانون کار، کارفرما موظف است تمام کارکنان خود را بیمه کند؛ این شامل نیروهای دورکار نیز می‌شود.
در نبود قرارداد، معمولاً کارفرما از ارسال لیست بیمه خودداری می‌کند، اما در صورت شکایت کارگر، سازمان تأمین اجتماعی می‌تواند کارفرما را ملزم به پرداخت حق بیمه تمام‌مدت همکاری با جریمه دیرکرد نماید.
همچنین نبود قرارداد کتبی می‌تواند در حسابرسی‌های مالیاتی نیز مشکل‌ساز شود، زیرا هزینه پرداخت به نیروی بدون قرارداد معمولاً قابل پذیرش در دفاتر رسمی نیست.

۵. ابهام در مالکیت حقوق معنوی و نتایج کار

در مشاغل خلاقانه مانند تولید محتوا، طراحی، نرم‌افزار یا خدمات فنی، نداشتن قرارداد مکتوب می‌تواند منجر به اختلاف بر سر مالکیت خروجی کار شود.
اگر در قرارداد ذکر نشده باشد که مالکیت آثار، طرح‌ها یا فایل‌ها متعلق به کارفرماست، کارگر می‌تواند ادعای مالکیت یا حق نشر کند و حتی از انتشار آن توسط شرکت جلوگیری نماید.

۶. آسیب به نظم سازمانی و کنترل عملکرد

دورکاری بدون قرارداد، معمولاً فاقد ساختار مشخص ارزیابی عملکرد است.
کارفرما نمی‌تواند ساعات کاری، نحوه گزارش‌دهی یا شاخص‌های بهره‌وری را الزام‌آور کند؛ زیرا هیچ توافق کتبی برای آن وجود ندارد. در نتیجه، مدیریت منابع انسانی در چنین شرایطی به‌جای مزیت، تبدیل به چالشی روزمره می‌شود.

نبود قرارداد دورکاری نه‌تنها خطرات حقوقی جدی ایجاد می‌کند، بلکه باعث از بین رفتن مرز اعتماد و کنترل مدیریتی نیز می‌شود. قرارداد مکتوب، سندی رسمی برای حفاظت از منافع کارفرماست؛ چه در برابر شکایت‌های احتمالی نیروی کار، چه در برابر بازرسی‌های بیمه و مالیات.

پیامدهای نداشتن قرارداد دورکاری برای کارمند

اگرچه در نگاه اول، نداشتن قرارداد ممکن است برای نیروی دورکار به‌معنای آزادی عمل بیشتر، ساعات کاری منعطف و کاهش تعهدات به نظر برسد، اما در واقع این موضوع می‌تواند باعث از بین رفتن امنیت شغلی و حقوق قانونی او شود.
در قانون کار، بسیاری از حقوق و مزایای کارگر تنها زمانی قابل اثبات و مطالبه است که رابطه‌ی کاری و شرایط آن مستند باشد. در نبود قرارداد کتبی، کارگر در عمل فاقد پشتوانه‌ای برای احقاق حق خود است.

در ادامه، مهم‌ترین پیامدهای نداشتن قرارداد دورکاری برای کارمند را بررسی می‌کنیم:

۱. نداشتن پشتوانه برای دریافت حقوق و مزایا

بدون قرارداد کتبی، هیچ سندی از مبلغ حقوق، زمان پرداخت یا نحوه تسویه وجود ندارد.
در صورت بروز اختلاف، کارفرما می‌تواند منکر میزان توافق‌شده شود یا ادعا کند همکاری به‌صورت پروژه‌ای یا آزمایشی بوده است. در این حالت، کارگر برای دریافت حقوق معوقه، تنها به پیام‌ها یا مکاتبات غیررسمی متکی است که معمولاً از نظر اداره کار کفایت نمی‌کند.

۲. محرومیت از بیمه و سوابق شغلی

یکی از مهم‌ترین تبعات نداشتن قرارداد دورکاری، عدم ارسال بیمه و سابقه کار رسمی است.
بسیاری از نیروهای دورکار به امید همکاری بلندمدت، بدون قرارداد شروع به کار می‌کنند و پس از چند ماه متوجه می‌شوند که هیچ سابقه‌ای در سامانه تأمین اجتماعی برایشان ثبت نشده است.
این مسئله نه‌تنها موجب از بین رفتن مزایایی مانند بازنشستگی، بیمه درمانی و بیکاری می‌شود، بلکه در رزومه شغلی فرد نیز خلأ ایجاد می‌کند.

۳. نبود امنیت شغلی و امکان فسخ یک‌طرفه همکاری

وقتی قرارداد مکتوب وجود ندارد، هیچ چارچوبی برای خاتمه همکاری یا دوره‌ی اخطار وجود ندارد.
کارفرما می‌تواند هر زمان که بخواهد همکاری را متوقف کند، بدون پرداخت مزایای پایان کار یا اطلاع قبلی.
در مقابل، کارگر نیز در صورت ترک همکاری، ممکن است با ادعای خسارت یا بدقولی مواجه شود، چون هیچ مرجع رسمی برای تعیین تعهدات طرفین وجود ندارد.

۴. دشواری اثبات رابطه کاری در مراجع قانونی

در نبود قرارداد، کارگر برای اثبات اشتغال باید مدارکی مانند پیامک‌ها، فیش‌های واریزی یا ایمیل‌ها را ارائه دهد.
با این حال، اگر کارفرما همکاری را به‌صورت «پیمانکاری» یا «پروژه‌ای» معرفی کند، اثبات رابطه کارگر و کارفرما بسیار سخت می‌شود. در بسیاری از پرونده‌ها، به دلیل نبود قرارداد کتبی، کارگر از دریافت حقوق، بیمه و مزایا بازمانده است.

۵. نادیده گرفته شدن حق مرخصی، اضافه‌کاری و مزایای جانبی

در قراردادهای رسمی کار، بندهایی درباره مرخصی، تعطیلات رسمی، اضافه‌کاری و عیدی وجود دارد.
اما در دورکاری‌های بدون قرارداد، معمولاً هیچ‌کدام از این مزایا لحاظ نمی‌شود و کارگر به‌مرور متوجه می‌شود که در ازای کاری برابر با کار حضوری، از حقوق کمتری برخوردار است.

۶. فقدان شفافیت در ارزیابی عملکرد و ارتقا

وقتی شرح وظایف و اهداف شغلی در قرارداد ذکر نشده باشد، معیار مشخصی برای ارزیابی عملکرد و افزایش حقوق وجود ندارد.
این مسئله باعث می‌شود نیروی دورکار، صرف‌نظر از کیفیت کار خود، فرصت رشد شغلی و ارتقا در سازمان را از دست بدهد.

نبود قرارداد دورکاری برای کارمند به معنای کار بدون پشتوانه حقوقی و بیمه‌ای است. چنین همکاری‌ای ممکن است در کوتاه‌مدت ساده و منعطف به نظر برسد، اما در بلندمدت، می‌تواند باعث از دست رفتن حقوق مالی، سابقه کاری و امنیت شغلی فرد شود.
در نتیجه، هر نیروی دورکار باید پیش از شروع همکاری، قراردادی مکتوب، شفاف و منطبق با قانون کار را امضا کند تا حقوق او در تمام مراحل حفظ شود.

چالش‌های حقوقی دورکاری بدون قرارداد

وقتی همکاری دورکاری بدون قرارداد مکتوب شکل می‌گیرد، هر اختلاف ساده‌ای می‌تواند به یک پرونده پیچیده در اداره کار تبدیل شود. قانون کار، رابطه کاری را بر مبنای واقعیت انجام کار و پرداخت مزد تعریف می‌کند؛ یعنی حتی اگر قرارداد رسمی وجود نداشته باشد، صرفِ انجام کار برای دیگری در قبال مزد، رابطه کارگر و کارفرما را ثابت می‌کند. اما مشکل اصلی در نبود قرارداد، این است که هیچ سند روشنی از توافق میان طرفین وجود ندارد و در نتیجه، هر ادعا یا شکایتی معمولاً به نفع کسی تمام می‌شود که بتواند مدارک بیشتری ارائه دهد؛ و در اغلب موارد، این شخص کارگر است.

در چنین شرایطی، کارفرما برای اثبات اینکه همکاری موقت یا پروژه‌ای بوده است، باید اسناد پرداختی، مکاتبات کاری و مدارک ثبت‌شده‌ای ارائه کند. اگر هیچ‌یک از این مدارک وجود نداشته باشد، اداره کار همکاری را دائمی تلقی کرده و کارفرما را ملزم به پرداخت تمام مزایای قانونی از جمله حق بیمه، سنوات، عیدی، مرخصی و حتی خسارت تأخیر در پرداخت حقوق می‌کند. در بسیاری از پرونده‌ها، همین نبود قرارداد باعث شده کارفرما ملزم به پرداخت چندین ماه حقوق و مزایا به نیروهایی شود که صرفاً چند هفته با شرکت همکاری داشته‌اند.

از سوی دیگر، کارگر نیز در نبود قرارداد، با چالش‌های جدی روبه‌روست. اثبات اشتغال بدون قرارداد کار دشواری است و مدارکی مانند پیامک‌ها، رسیدهای پرداخت یا مکاتبات ایمیلی تنها در صورتی اعتبار دارند که بتوانند استمرار همکاری و وجود رابطه‌ی کاری را نشان دهند. اگر کارفرما منکر اشتغال فرد شود و هیچ سندی از طرف کارگر وجود نداشته باشد، ممکن است شکایت او در مرحله بدوی رد شود. به همین دلیل، نیروهای دورکار معمولاً در اثبات میزان حقوق، نوع شغل و مدت همکاری با مشکل مواجه می‌شوند.

در پرونده‌های دورکاری، یکی از نقاط ابهام جدی، مسئله‌ی بیمه است. بسیاری از کارفرمایان تصور می‌کنند چون کارگر در محل شرکت حاضر نیست، نیازی به بیمه او وجود ندارد، در حالی‌که طبق ماده ۱۴۸ قانون کار، بیمه کردن تمام کارکنان ـ صرف‌نظر از محل انجام کار ـ الزامی است. در نتیجه، در صورت اثبات رابطه کاری، سازمان تأمین اجتماعی می‌تواند کارفرما را مکلف به پرداخت حق بیمه و جریمه‌های مربوط به تمام مدت همکاری کند.

نبود قرارداد، همچنین تعیین ساعات کار، نحوه گزارش‌دهی، مرخصی و مسئولیت‌های شغلی را مبهم می‌کند. این ابهام در مراجع حل اختلاف باعث می‌شود تصمیم‌گیری به تشخیص هیأت و بر اساس قرائن صورت گیرد، نه بر مبنای اسناد مکتوب. به همین دلیل، حتی اختلافی ساده در مورد میزان حقوق یا زمان پایان همکاری، می‌تواند به صدور رأیی سنگین علیه یکی از طرفین منجر شود.

به طور خلاصه، دورکاری بدون قرارداد مانند راه رفتن روی طناب باریکی است که در ظاهر ساده به نظر می‌رسد، اما در صورت بروز اختلاف، هیچ تکیه‌گاهی برای حفظ حقوق قانونی وجود ندارد. تجربه نشان داده است که در دنیای روابط کار، نبود قرارداد نه‌تنها نشانه اعتماد نیست، بلکه مهم‌ترین عامل بی‌اعتمادی و آغاز اختلافات است.

راهکارها و بندهای ضروری برای پیشگیری از چالش‌های دورکاری

برای جلوگیری از اختلافات حقوقی و مالی، لازم است قرارداد دورکاری به‌صورت دقیق، مکتوب و مطابق با مفاد قانون کار تنظیم شود. وجود بندهای زیر در متن قرارداد، می‌تواند بسیاری از مشکلات احتمالی را از بین ببرد:

• مشخصات کامل طرفین: در ابتدای قرارداد باید نام، شماره ملی، نشانی و اطلاعات تماس دقیق کارفرما و کارگر درج شود. این موضوع از بروز هرگونه ابهام در شناسایی طرفین در مراجع قانونی جلوگیری می‌کند.
  
  
• شرح دقیق وظایف و محدوده مسئولیت‌ها: تمام وظایفی که از نیروی دورکار انتظار می‌رود باید شفاف و قابل اندازه‌گیری باشد. در این بخش بهتر است خروجی کار (deliverables) و معیار ارزیابی عملکرد نیز مشخص شود تا بعداً در مورد کیفیت کار اختلافی ایجاد نگردد.
  
  
• محل انجام کار و نحوه ارتباط: در قرارداد باید محل انجام کار (مثلاً منزل یا مکان مشخص) و روش‌های ارتباطی رسمی مانند ایمیل یا پلتفرم سازمانی ذکر شود. این بند اهمیت زیادی دارد زیرا نشان می‌دهد همکاری در چارچوب مشخصی انجام می‌شود.
  
  
• ساعات کاری و زمان‌بندی انجام وظایف: حتی در دورکاری، قانون کار بر رعایت ساعات کاری تأکید دارد. لازم است محدوده زمانی انجام کار، بازه‌های گزارش‌دهی و نحوه حضور در جلسات آنلاین یا حضوری تعیین شود.
  
  
• میزان حقوق، نحوه پرداخت و شرایط تسویه: دقیقاً باید مشخص شود که پرداخت‌ها چگونه و در چه بازه‌ای انجام می‌شود (ماهیانه، پروژه‌ای، ساعتی). همچنین شرایط افزایش حقوق یا پرداخت پاداش نیز باید در همین بند قید شود.
  
  
• بیمه و مالیات: طبق قانون، مسئولیت بیمه کارگر برعهده کارفرماست، حتی اگر محل کار در منزل کارگر باشد. بنابراین در قرارداد باید نحوه ارسال لیست بیمه، نوع بیمه و تعهدات مالیاتی به‌طور شفاف ذکر شود.
  
  
• تعهدات مربوط به حفظ اطلاعات و محرمانگی: در دورکاری، انتقال داده‌ها و اسناد شرکت معمولاً از راه دور انجام می‌شود. بنابراین باید بند مشخصی برای حفظ محرمانگی اطلاعات، ممنوعیت افشای اسرار شغلی و نحوه برخورد با تخلفات احتمالی در نظر گرفته شود.
  
  
• مالکیت نتایج و حقوق معنوی: در مشاغل خلاقانه (مثل طراحی، تولید محتوا، نرم‌افزار یا برندینگ) باید در قرارداد قید شود که مالکیت کلیه آثار و نتایج کار، متعلق به کارفرماست و کارگر حق انتشار یا استفاده شخصی از آن‌ها را ندارد.
  
  
• شرایط خاتمه همکاری: قرارداد باید توضیح دهد که هر یک از طرفین در چه شرایطی و با چه مهلتی می‌توانند همکاری را خاتمه دهند. پیش‌بینی دوره‌ی اخطار (مثلاً ۱۰ یا ۱۵ روز قبل از قطع همکاری) از بروز قطع ناگهانی کار جلوگیری می‌کند.
  
  
• نحوه حل اختلاف و مرجع رسیدگی: در پایان قرارداد، باید مرجع حل اختلاف مشخص شود. معمولاً ذکر می‌شود که در صورت بروز هرگونه اختلاف، موضوع ابتدا از طریق مذاکره حل شود و در صورت عدم توافق، اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی مرجع رسیدگی خواهد بود.

جمع بندی و توصیه نهایی

نداشتن قرارداد دورکاری، چه برای کارفرما و چه برای کارمند، می‌تواند باعث بروز مشکلات جدی حقوقی، مالی و مدیریتی شود. تجربه نشان می‌دهد که بسیاری از اختلافات کاری ناشی از ابهام در وظایف، عدم تعیین حقوق و مزایا، و نبود پشتوانه قانونی است. از سوی دیگر، یک قرارداد دقیق و مکتوب، به‌عنوان سند رسمی، حقوق و تعهدات هر دو طرف را شفاف کرده و ریسک اختلافات را به حداقل می‌رساند.

به عنوان یک مشاور قانون کار، توصیه می‌کنم هر همکاری دورکاری پیش از شروع، حتماً دارای قرارداد رسمی باشد که شامل شرح وظایف، ساعات کاری، حقوق و مزایا، بیمه، مالکیت نتایج کار، شرایط خاتمه همکاری و مرجع حل اختلاف باشد. رعایت این نکات، نه تنها از نظر قانونی شما را محافظت می‌کند، بلکه باعث افزایش اعتماد، نظم و بهره‌وری در محیط کاری می‌شود.